Πως το οικογενειακό περιβάλλον διαμορφώνει το γονεϊκό ρόλο.

Του Τιμόθεου Στραβοπόδη,
μέλους συνδυασμού "Προοπτική για την Κοινωνιολογία".

Η οικογένεια εκτός από βιολογική και κοινωνική κοινότητα που συντελεί στην αναπαραγωγή της κοινωνίας είναι αυτή που διαμορφώνει συμπεριφορές, μορφώνει, μεταδίδει πολιτισμικά στοιχεία. Κάθε αλλαγή στα κοινωνικά δρώμενα επηρεάζει και την ίδια την λειτουργία της οικογένειας ως θεσμό.                                      

Μέσα στα πλαίσια του οικογενειακού περιβάλλοντος διαμορφώνονται και οι γονεϊκοί ρόλοι για τη διαμόρφωση των οποίων σημαντικό ρόλο παίζουν οι εμπειρίες των ίδιων των γονιών από το μεγάλωμά τους. Αυτές οι εμπειρίες είναι καθοριστικές για τις προτιμήσεις και τις επιλογές των ίδιων και των παιδιών τους.

Οι  ρόλοι του πατέρα και της μητέρας είναι πολύ σημαντικοί για την συμπεριφορά των παιδιών στο κοινωνικό σύνολο αλλά και για την διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Οι γονείς δε σημαίνει ότι για να ανταποκριθούν στους ρόλους του πρέπει να παραμελήσουν τους άλλους επιμέρους ρόλους, που πηγάζουν από τη θέση που κατέχουν και διαμορφώνουν τελικά την συμπεριφορά τους. Το να είναι κάποιος γονιός δε σημαίνει ότι όλες οι άλλες δραστηριότητες του σταματούν. Δε παύει να είναι σύζυγος, εργαζόμενος κλπ.

Είναι φυσικό στο πλαίσιο της οικογένειας να εμφανίζονται συγκρούσεις, που πηγάζουν από το γεγονός ότι οι προσδοκίες των παιδιών είναι διαφορετικές από τις απαιτήσεις των γονιών. Ανάμεσα στο πραγματικό παιδί και το φανταστικό παιδί που έχουν οραματιστεί οι γονείς υπάρχει μεγάλη απόσταση, οι απαιτήσεις των γονιών μπορεί να είναι τέτοιες που τα παιδιά δεν αντέχουν να σηκώσουν- παραδείγματος χάριν, «Θέλω να γίνεις γιατρός».

Ας δούμε όμως ποιες μπορεί να είναι οι επιρροές στους γονεϊκούς ρόλους:

Διαχρονικά & διατοπικά η ανδρική και η γυναικεία φιγούρα έχει επιρροές που πηγάζουν:

Α) Από το είδος της οικογένειας (εκτεταμένη-πυρηνική)

Β)Από το είδος της κοινωνίας ( ανοικτή – κλειστή, παραδοσιακή –σύγχρονη)

Γ) Από τα πολιτισμικά της στοιχεία.

Η εικόνα του εαυτού για κάθε παιδί χτίζεται κάθε φορά μέσα από τη διαφορετικότητα και συμπληρωματικότητα του ανδρικού και γυναικείου ρόλου.

Στις παραδοσιακές κοινωνίες παρατηρούμε συμπληρωματικότητα και διάρκεια στους γονεικούς ρόλους και ευνοικές συνθήκες για την ανάπτυξη οριοθετημένων ταυτίσεων.  

Ο διαχωρισμός του ανδρικού από  το γυναικείο ρόλο ως πρότυπο ήταν σαφής. Η συμπληρωματικότητα των ρόλων στήριζε την βιολογική και οικονομική επιβίωση. Οι συμβιβασμοί και οι ανισότητες διατηρούσαν την «οικογενειακή ισορροπία».

Σήμερα ο ρόλος της γυναίκας δε ταυτίζεται μόνο με το ρόλο της μητέρας αλλά της γυναίκας που εργάζεται, βγαίνει στην παραγωγή και στην ουσία μπαίνει σε μια σφαίρα αυτονόμησης (κυρίως οικονομικής) και όχι εξάρτησης από τον άνδρα που ήταν ο κουβαλητής.

Στη σύγχρονη κοινωνία τα όρια των ρόλων γίνονται όλο και περισσότερο ασαφή και το παιδί μεγαλώνει και εξελίσσεται μέσα από αντιφάσεις και αλληλοσυγκρουόμενες εσωτερικεύσεις των προτύπων των γονεικών ρόλων όπου το πολιτισμικό πλαίσιο έχει σφυρηλατήσει  μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον.

Τα παιδιά μεγαλώνουν μέσα από τα πρότυπα της, συνήθως, απόμακρης σχέσης των γονιών τους που σήμερα περισσότερο από ποτέ είναι όλο και πιο ασαφής και αντιφατική. Πρότυπα που θα συνοδεύουν τα παιδιά όταν αυτά θα δημιουργήσουν την δική τους οικογένεια. Για το αγόρι παρατηρούμε όλο και μικρότερη αλληλεπίδραση στην σχέση τον με τον πατέρα και την μητέρα να μπαίνει ανάμεσα σε αυτήν τη σχέση, με στόχο να κάνει τις συγκρούσεις πιο ήπιες, έτσι  η μητέρα αναλαμβάνει ένα ρόλο διαμεσολαβητή.             

Το ρόλο αυτό διαφαίνεται σταδιακά να παραχώρησε ο πατέρας και ανέλαβε να φέρει εις πέρας η μητέρα. Εδώ λοιπόν μπαίνει ο εξής  προβληματισμός:

Ποιος είναι αυτός που σημειολογικά και συμβολικά οριοθετεί, διαμορφώνει το οικογενειακό πλαίσιο και τους κανόνες; Ο αποδυναμωμένος πατέρα ή η διαμεσολαβητική μητέρα; Το αγόρι με ποιο πρόσωπο θα ταυτιστεί; Με έναν πατέρα που ο ρόλος του έχει αποδομηθεί;                                                                                                        

Τα συναισθήματα του αγοριού μέσα από τα βιώματά του είναι διάχυτα, αρνητικά και συγκεχυμένα. Οι ταυτίσεις που θα αποκτήσει είναι μακριά από το ρόλο του ισχυρού πατέρα που βάζει όρια, κανόνες και πλαίσιο. Από  την άλλη, η ανάληψη του ρόλου του διαμεσολαβητή από την μεριά της μητέρας έχει άμεση σχέση με την απουσίας της πατρικής φιγούρας, που οδηγεί στον εγκλωβισμό συμπεριφορών του αγοριού.                                                                   Είναι για παράδειγμα αντιφατικό ο πατέρας να ζητά από το παιδί να διαπραγματευθεί θέματα και να αναλάβει ευθύνες όταν ο ίδιος έχει, επί της ουσίας, παραιτηθεί από το ρόλο του.                                                                                                                    

Δεν είναι λογικό ο πατέρας να απαιτεί από το παιδί πράγματα που για το ίδιο βρίσκονται μάλλον στην σφαίρα του φανταστικού παρά του πραγματικού.             Έτσι το παιδί σημειολογικά και συμβολικά δεν μπορεί να ταυτιστεί με έναν πατέρα μέσα στην οικογενειακή σχέση. Οι δύσκολες οικονομικοκοινωνικές συγκυρίες και η ανάγκη να καλυφθούν τα απαραίτητα για την συνέχεια δεν μπορεί να λειτουργήσουν ως άλλοθι εις  βάρος του ελεύθερου χρόνου. Μάλλον μεγαλύτερη εμπλοκή δημιουργούν στην παρουσία του πατέρα στο οικογενειακό πλαίσιο.

Έτσι λοιπόν η μητέρα  προκειμένου να ανταποκριθεί σε ένα θετικό ρόλο της μάνας  και μέσα σε μια προφανή οικογενειακή σύγκρουση προσπαθεί να  βρει στήριγμα άλλο από τον πατέρα, έτσι τις περισσότερες φορές  γίνεται υπερπροστατευτική απέναντι στο γιο. Ως αποτέλεσμα, το αγόρι , το οποίο είναι θυμωμένο χωρίς να γνωρίζει γιατί και, από την στιγμή που δεν βιωματική σχέση με τον πατέρα δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί τι συμβαίνει, εγκλωβίζεται από την μητέρα. Το αγόρι μεγαλώνει σαν να μην έχει πατέρα. Ελάχιστα αλληλεπιδρά μαζί του η μητέρα, ως διερμηνέας στην επικοινωνία του με τον πατέρα. Πχ. « Πες στο μπαμπά να μου δώσει…» ή «Μην του πεις ότι πήρα κακούς βαθμούς».

Αυτή η παρέμβαση-σφήνα της μητέρας στη σχέση πατέρας-γιός δημιουργεί στο γιο μια αντιφατική εικόνα του πατέρα. Είναι το ισχυρό πρόσωπο που διευθύνει ή το αποδυναμωμένο πρόσωπο που δεν χρειάζεται να ξέρει τίποτα; Το γεγονός ότι ο πατέρας είναι έξω από την εικόνα στερεί στο αγόρι τις απαραίτητες βιωματικές ταυτίσεις. Ο θυμός του αγοριού συνδέεται με την απουσία του πατέρα στις οικογενειακές σχέσεις.

Το αγόρι ακούει τους γονείς του να του λένε ότι μπορεί να επιδιώξει μεγάλα πράγματα στη ζωή ή να αντιδρά δυναμικά στις προκλήσεις. Το πρότυπο του πατέρα όμως λέει άλλα: «Μην αντιδράς», «Καυγάς θα γίνει, άστο». Αν μιλάμε για μια απόμακρη σχέση αγοριού –πατέρα, η σχέση κόρης –πατέρα  είναι ανύπαρκτη αφού εδώ η μητέρα έχει αναλάβει την διαδικασία μεγαλώματος της. Έτσι ο ρόλος του πατέρα βιώνεται από την κόρη ως εσωστρεφής, απόμακρος και αποδυναμωμένος.

Συνεπώς, τα παιδιά στην συνέχεια είτε αναπτύσσουν μηχανισμούς ουδετερότητας, είτε παίρνουν το μέρος του ενός ή του άλλου γονιού. Η απουσία οριοθέτησης στο οικογενειακό πλαίσιο λειτουργεί για τα παιδιά ανάλογα με το πώς τα διευκολύνει. Τα χαρακτηριστικά των γονιών δεν μπορούν να αξιολογηθούν από τα παιδιά έξω από την σύγκρουση των γονιών τους. Έτσι λοιπόν είναι δύσκολο το παιδί να διακρίνει την εικόνα του πατέρα που βλέπει το ίδιο και του επιθετικού πατέρα που βλέπει η μητέρα.

Παρατηρούμε ότι νέα  ζευγάρια βρίσκονται στο δίλλημα ή να εφαρμόσουν παλιά μοντέλα στη σχέση τους, μέσα από τη σχέση δυνατού – αδύνατου, ισχυρού – ανίσχυρου ή να εφαρμόσουν σύγχρονες ιδέες και πρότυπα, που όμως δεν έχουν αφομοιωθεί από την εμπειρία της οικογενειακής σχέσης. Η προσπάθεια διατήρησης μιας ισορροπίας στις οικογενειακές σχέσεις μέσα από συνεχείς συγκρούσεις και καυγάδες δεν αντέχει και τις πιο πολλές φορές οι σύζυγοι-γονείς οδηγούνται σε διαζύγιο. Σε κάθε περίπτωση αποδέκτης των συνεπειών είναι τα παιδιά.

Η γυναίκα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στο χώρο της οικογένειας, ρόλο που της παραχώρησε ο πατέρας και εκείνη ανέλαβε με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση. Παρ’ όλες τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η γυναίκα μπαίνει μπροστά στον κοινωνικό χώρο, έχει μάθει να παίρνει ευθύνες, είναι αποτελεσματική στον επαγγελματικό της τομέα και έτσι εξισορροπεί το ασφυκτικό οικογενειακό περιβάλλον που βιώνει. Η γυναίκα αγωνίζεται να τα καταφέρει και να συνδυάσει τους ρόλους της μέσα και έξω από το σπίτι και ο άνδρας προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει τη θέση του.

Καθώς το παιδί μεγαλώνει η μητέρα πρέπει να το αποχωρίζεται και να του δίνει χώρο να αναπνεύσει. Για να συμβεί αυτό πρέπει να έχει ικανοποιητική συζυγική σχέση προκειμένου να αναπληρώσει την «απώλεια» του παιδιού της.  Στην περίπτωση που η σχέση  μεταξύ συζύγων δεν συνδέεται με συναισθηματική αμοιβαιότητα και μοίρασμα ευθυνών η μητέρα γίνεται υπερπροστατευτική απέναντι στο παιδί της καλύπτοντας τις δικές της συναισθηματικές ανάγκες. Στην ελληνική οικογένεια όπως υποστηρίζει ο Ackerman (1958),  η σύζυγος έχει ικανοποιήσει το ρόλο της μητέρας όχι όμως και το ρόλο της συζύγου. Η μητέρα είναι υπερπροστατευτική προς το παιδί προσπαθώντας να αναπληρώσει την συζυγική της σχέση που πολλές φορές είναι χαμένη στο ξεκίνημά της ή χάνεται στη πορεία της.

Η εικόνα που έχει ο άνδρας για τον εαυτό του και οι άλλοι για εκείνον διαιωνίζουν την απομόνωσή του και την αναποτελεσματικότητά του στο κρίσιμο έδαφος των ενδοοικογενειακών σχέσεων. Ο  άνδρας, εσωστρεφής, κλεισμένος στον εαυτό του, αισθάνεται πικρία, οργή και θλίψη, ενώ η σύζυγος και τα παιδιά αισθάνονται έντονα την απουσία του.

Στις σύγχρονες κοινωνίες, η αστάθεια και η ασάφεια κάνουν την οικογένεια ως θεσμό μη λειτουργικό όπου οι προσωπικές επιδιώξεις των συντρόφων δημιουργούν μια αίσθηση ανασφάλειας. Έτσι μέσα από την δυσλειτουργία των ενδοοικογενειακών σχέσεων, το κόστος για τους συντρόφους και τα παιδιά είναι μεγάλο, αφού αυτοπαγιδεύονται και χάνουν την σωματική και ψυχική τους ηρεμία.

«Υπάρχει ακαμψία στο τρόπο που αλληλεπιδρούν τα μέλη της οικογένειας». Σύμφωνα με τον D.Reilly το οικογενειακό σύστημα είναι εκείνο που κάνει τα ευάλωτα μέρη να στραφούν σε εξαρτητικές συμπεριφορές.

«Στη σημερινή οικογένεια φαίνεται να υπάρχει μια συρρίκνωση των λειτουργιών της και η οικογένεια να γίνεται φορέας των αντιθέσεων και της ιδεολογικής σύγχυσης της κοινωνίας.»                                                                                                          

Οι στενοί συγγενικοί δεσμοί γίνονται σήμερα  χαλαροί έως και ανύπαρκτοι, ενώ η οικονομική παραγωγή από αυτόνομη που ήταν γίνεται τώρα εξαρτημένη από το κράτος ή την αυτοαπασχόληση.

Έτσι λοιπόν ένα παιδί όταν ζει σε οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες που προάγουν ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα είναι επιρρεπές σε εξαρτητικές συμπεριφορές και συνήθειες, όπως κάποιες κοινωνικές δραστηριότητες ( διαδίκτυο , τυχερά παιχνίδια κλπ).

Ό εθισμός από το διαδίκτυο έχει άμεση σχέση με το χρόνο ενασχόλησης με το διαδίκτυο αλλά και την αύξηση του αισθήματος ικανοποίησης με την αύξηση του χρόνου χρήσης. Ο κρισιμότερος ίσως, ψυχολογικός, προβλέψιμος παράγοντας για τον εθισμό στο διαδίκτυο, είναι η ανάγκη μετριασμού έντονων αρνητικών συναισθημάτων (Morahan –Martin, 2005).

Αρνητικά συναισθήματα εμφανίζονται στα παιδιά εξαιτίας της σύγχυσης και της αντίφασης που επικρατεί ως προς τους ρόλους του πατέρα και της μητέρας αλλά και της απουσίας του ρόλου του πατέρα και της ανάληψης του εκ μέρους της μητέρας.

Έλλειψη οριοθέτησης και πλαισίου κανόνων λειτουργίας στην οικογένεια από τον πατέρα σημειολογικά και συμβολικά σημαίνει για τα παιδιά ασάφεια ως προς την συνεχή σύγχυση για το ποιος είναι ο ανδρικός και ποιος ο γυναικείος ρόλος, δηλαδή ακριβώς αυτό που δημιουργεί ανασφαλές οικογενειακό περιβάλλον και αρνητικά συναισθήματα.

Η μη διαχείριση αυτών των αρνητικών συναισθημάτων μπορεί να μπλοκάρει τους έφηβους, να μην τους δοθεί χώρος να εκφραστούν και να αναγκαστούν να αναζητήσουν τρόπους επικοινωνίας μέσω διαδικτύου. Η καθημερινή ενασχόληση μπροστά στην οθόνη των παιδιών σε ηλικία μάλιστα απαγορευτική δημιουργεί μεν μια ελπίδα επικοινωνίας, αλλά γεννά και το ερώτημα: Επικοινωνία με ποιους;                                                                                                 

Η επικινδυνότητα του άγνωστου και του απρόσωπου εγκυμονεί κινδύνους για τα παιδιά που τις περισσότερες φορές, εξαιτίας του ψηφιακού αναλφαβητισμού και της μη ανταπόκρισής τους στην πρόκληση των νέων τεχνολογιών οι γονείς δεν μπορούν να παρακολουθήσουν, και σταδιακά διαπιστώνουν πως έχουν χάσει τον έλεγχο με μη αναστρέψιμες, δυστυχώς, πολύ συχνά συνέπειες που αποδομούν τον οικογενειακό ιστό και οδηγούν σε ένα αμφίβολο μέλλον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

·       Κατάκη Χ., ΜΟΒ ΥΓΡΟ, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα, 2002.

·       Μαδιανός Μ., 1996, «ΚΟΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ» στο Εισαγωγή στην Ψυχιατρική, Τόμος Α΄, Καστανιώτης, 1996.

·       Μάτσα Κ., «ΨΑΞΑΜΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΚΑΙ ΒΡΗΚΑΜΕ ΣΚΙΕΣ…ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΗΣ ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΙΑΣ», «Η οικογένεια ως κλειστό σύστημα», 2002.

·       Τσαρδάκη Δ., «Διαδικασίες κοινωνικοποίησης», ΣΚΑΡΑΒΑΙΟΣ, 1984.