Νομική Αναγνώριση της Ταυτότητας Φύλου: Πρόταση Ψηφίσματος από την «Προοπτική για την Κοινωνιολογία».

Νομική Αναγνώριση της Ταυτότητας Φύλου:

Πρόταση Ψηφίσματος στο Δ.Σ. του Σ.Ε.Κ.

από τον ανεξάρτητο συνδυασμό «Προοπτική για την Κοινωνιολογία»

Έρευνα – σύνταξη για τον συνδυασμό «Προοπτική για την Κοινωνιολογία»:

Θανάσης Θεοφιλόπουλος

Ο Σύλλογος Ελλήνων Κοινωνιολόγων χαιρετίζει την υπερψήφιση του νόμου για τη Νομική Αναγνώριση της Ταυτότητας Φύλου (Ν. 4491/2017), ως ένα θετικό βήμα προς την κατεύθυνση της προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου,  της άρσης διακρίσεων και στον περιορισμό κακοποιητικών συμπεριφορών εις βάρος των διεμφυλικών (transgender) συμπολιτών μας που οφείλονται (και) στην ασυμφωνία μεταξύ της ταυτότητα του φύλου τους και του καταχωρισμένου φύλου τους στα χαρτιά τους.  Η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου αποτελούσε διαχρονικά μια από τις πλέον σημαντικές διεκδικήσεις της ελληνικής ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και ο νόμος αναγνωρίστηκε από διεθνείς[1] και ελληνικές[2] ανθρωπιστικές οργανώσεις ως ένα πρώτο, θετικό και ιστορικό βήμα.

Στο νόμο που ψηφίστηκε πριν μερικές ημέρες από την Βουλή των Ελλήνων, υπάρχει σαφής αναφορά στη μη υποχρέωση  προηγούμενων ιατρικών επεμβάσεων ή άλλης ιατρικής εξέτασης ή αγωγής που αφορά την υγεία του ενδιαφερόμενου προσώπου  (Άρθρο 3, παρ. 4), ενώ παλαιότερα ο Έλληνας νομοθέτης αναφερόταν γενικά σε «αλλαγή φύλου» χωρίς να δίνεται κάποια κατεύθυνση στους δικαστικούς για την ερμηνεία του όρου.[3] Η συγκεκριμένη διάταξη είναι μια πολύ θετική εξέλιξη καθώς – ακολουθώντας διεθνή πρότυπα - από-ψυχιατρικοποιεί και, γενικότερα από-ιατρικοποιεί τη διαδικασία νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί επιπλέον ότι οι συγκεκριμένες ιατρικές επεμβάσεις έχουν μεγάλο οικονομικό κόστος, επικρατεί σύγχυση ως προς την κάλυψη τους από τα ασφαλιστικά ταμεία,[4] ενώ θα πρέπει να συνυπολογιστεί η ψυχολογική-συναισθηματική πίεση που υφίσταται ένας άνθρωπος όταν θα πρέπει να υποβληθεί σε σοβαρές ιατρικές επεμβάσεις.

Με το νόμο, ικανοποιούνται ορισμένες από τις σχετικές συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης προς τα κράτη μέλη (Resolution 2048/2015): συγκεκριμένα, εφαρμόζεται η σύσταση περί μη υποχρεωτικών ιατρικών διαδικασιών για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου.[5] Επιπλέον, όπως είχε επισημάνει ο Συνήγορος του Πολίτη με αφορμή την σχετικά πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην υπόθεση «A.P., Garçon και Nicot κατά Γαλλίας»,[6] το Δικαστήριο «έκρινε ότι η απαίτηση χειρουργικών επεμβάσεων, που πολύ συχνά οδηγούν στη στείρωση, προκειμένου να αναγνωρισθεί νομικά η ταυτότητα φύλου, παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα», ενώ επίσης «έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, εστιάζοντας μεταξύ άλλων στο ότι η απαίτηση χειρουργικής επέμβασης θέτει ουσιαστικά την άσκηση του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή υπό την αίρεση παραίτησης από την πλήρη άσκηση του δικαιώματος στη σωματική ακεραιότητα του ατόμου».[7] Η Ανεξάρτητη Αρχή υπενθυμίζει ότι οι αποφάσεις του Δικαστηρίου «είναι δεσμευτικές για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης».[8]

Όμως, ο νόμος έχει και ορισμένα σημαντικά αδύναμα σημεία, αποτυγχάνοντας έτσι να ακολουθήσει τις σχετικές συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης και να ικανοποιήσει πάγια αιτήματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Για παράδειγμα, αντίθετα με τις προαναφερθείσες συστάσεις, για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου προβλέπονται ηλικιακά όρια, η διαδικασία δεν είναι γρήγορη – καθώς προβλέπεται διεξαγωγή δίκης – ενώ η διαδικασία για τους ανθρώπους 15 ετών, επιπλέον της ρητής συναίνεσης «των ασκούντων τη γονική τους μέριμνα» προβλέπει πληθώρα ιατρικών διαδικασιών (Άρθρο 3, παρ. 2). Ο Σύλλογος Ελλήνων Κοινωνιολόγων υποστηρίζει την εφαρμογή των σχετικών συστάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο είναι και πάγιο αίτημα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Τέλος, οφείλουμε να επισημάνουμε με έντονη ανησυχία ότι, η (ηλεκτρονική) διαβούλευση επί του νομοσχεδίου, η συζήτηση του στη Βουλή και, γενικότερα, ο δημόσιος διάλογος, συνοδεύτηκαν από το ξέσπασμα ενός «ηθικού πανικού», μέσω της διασποράς φημών, θεωριών συνωμοσίας, αντί-επιστημονικών θέσεων που αγνοούν τα πορίσματα της σύγχρονης Επιστήμης[9] και την επικείμενη αφαίρεση της «δυσφορίας φύλου» από την Διεθνή Στατιστική Ταξινόμηση Νοσημάτων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD) του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.), προκαταλήψεων και στερεοτύπων κατά των διεμφυλικών ανθρώπων, τα δε περιστατικά τρανσφοβικού λόγου ήταν αναρίθμητα. Θα πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα στο λόγο θεσμικών παραγόντων ο οποίος διανθίστηκε συχνά από στερεότυπα και προκαταλήψεις, ενώ συχνά εισερχόταν στο πεδίο της ρητορικής μίσους: ο λόγος αυτός, ειδικά όταν εκφέρεται από τέτοιους παράγοντες, δεν μπορεί παρά να νομιμοποιεί και να διαιωνίζει ρατσιστικές και μισαλλόδοξες αντιλήψεις, ακόμα και να νομιμοποιεί - έμμεσα ή άμεσα - ενέργειες που εμπίπτουν στις διατάξεις του Νόμου 4285/2014 «για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας µέσω του ποινικού δικαίου».

Ως Κοινωνιολόγοι, είμαστε πάντα έτοιμοι-ες να συμβάλλουμε, μέσω της πλούσιας επιστημονικής έρευνάς μας, στο πεδίο της κατανόησης των γενεσιουργών αιτίων και της αντιμετώπισης των πολλαπλών μορφών διακρίσεων, ρατσισμού και κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς και στον διεπιστημονικό διάλογο σε σχετικά πεδία όπως οι ταυτότητες του σύγχρονου ανθρώπου και οι διαστάσεις του φύλου. Ταυτόχρονα, οι συνάδελφοί μας στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, στις Ανεξάρτητες Αρχές, στις κοινωνικές υπηρεσίες των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και στις ανθρωπιστικές μη κυβερνητικές οργανώσεις συμβάλλουν και θα συνεχίσουν να συμβάλλουν από τη θέση τους στην προσπάθεια για την καταπολέμηση προκαταλήψεων και στερεοτύπων, την άρση των διακρίσεων, για μια κοινωνία ισονομίας, συνοχής, ασφάλειας, για όλα ανεξαιρέτως τα μέλη της.

Σημείωση:

Το παρόν κείμενο απεστάλη σήμερα, 17 Οκτωβρίου 2017, στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και στο Δ.Σ. του Συλλόγου Ελλήνων Κοινωνιολόγων με την επισήμανση να καταχωρηθεί στα πρακτικά της επόμενης προγραμματισμένης συνεδρίασης του Δ.Σ. (20/10/2017).

---

[1]  ILGA-Europe, Greece improves gender recognition law but misses chance to introduce self-determination, 10 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε από:  https://www.ilga-europe.org/resources/news/latest-news/greece-gender-recognition-law-oct2017

TGEU, New Greek Gender Recognition law fails human rights, 10 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε από: https://tgeu.org/greece_lgr/

[2] Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών, ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ: «Το ΣΥΔ καλωσορίζει την ψήφιση του νόμου για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου και συνεχίζει τον αγώνα για την βελτίωσή του», 10 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε από: https://transgendersupportassociation.wordpress.com/2017/10/10/%CE%B4%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%B9%CE%BF-%CF%84%CF%85%CF%80%CE%BF%CF%85-%CF%84%CE%BF-%CF%83%CF%85%CE%B4-%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CF%89%CF%83%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B6%CE%B5%CE%B9-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%88/

Colour Youth – Κοινότητα LGBTQ Νέων Αθήνας, «Ανακοίνωση της Colour Youth για το νομοσχέδιο της Νομικής Αναγνώρισης Ταυτότητας Φύλου», 12 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε από:

http://www.colouryouth.gr/2017/10/12/anakoinosi_tis_colour_youth_gia_to_nomosxedio_tis_nomikis_anagnwrisis_tautotitas_filou/

Διεθνής Αμνηστία, ΕΛΛAΔΑ: Η ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΒΗΜΑ ΜΠΡΟΣΤA ΓΙΑ ΤΑ ΤΡΑΝΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, 10 Οκτωβρίου 2017.

Ανακτήθηκε από: https://www.amnesty.gr/news/press/article/21005/ellada-i-psifoforia-gia-ti-nomiki-anagnorisi-toy-fyloy-einai-ena-istoriko

[3] Όπως επισημαίνει ο νομικός Βασίλης Σωτηρόπουλος:

«Για να αλλάξει το ονοματεπώνυμο και το φύλο στα επίσημα έγγραφα του Ελληνικού Δημοσίου πρέπει πρώτα να μεταβληθεί η σχετική εγγραφή στην ληξιαρχική πράξη γέννησης του ατόμου. Οι μεταβολές των ληξιαρχικών πράξεων προβλέπονται στον Ν.344/1976, ο οποίος προβλέπει τρεις κύριες κατηγορίες διορθώσεων.

1) Διόρθωση σφαλμάτων εκ παραδρομής

(…)

2) Μεταβολή επωνύμου με απόφαση Δημάρχου

(…)

3) Διόρθωση ουσιαστικών μεταβολών

Η άλλη περίπτωση που αφορά ουσιαστικές μεταβολές στοιχείων, όπως είναι το κύριο όνομα και το φύλο, γίνεται μέσω της δικαστικής οδού: το ενδιαφερόμενο άτομο, εκπροσωπούμενο υποχρεωτικά από πληρεξούσιο δικηγόρο, υποβάλει στην γραμματεία του Ειρηνοδικείου αίτημα για να “βεβαιώσει” το Δικαστήριο ότι επήλθε μεταβολή σε κάποιο από τα στοιχεία της ληξιαρχικής πράξης. (…)

Οι Δικαστές δικάζουν τις αιτήσεις για μεταβολή ονοματεπωνύμου και φύλου εφαρμόζοντας πρακτικά ένα άρθρο, δηλαδή το άρθρο 13 του Ν.344/1976 που αναφέρει ότι “προς διόρθωση ληξιαρχικής πράξης απαιτείται τελεσίδικος δικαστική απόφαση” (δηλ. απόφαση που δεν προσβάλλεται με έφεση), σε συνδυασμό με το άρθρο 14 που αναφέρει ότι η μεταβολή μπορεί να αφορά την “αλλαγή φύλου”. Ο νόμος δεν δίνει καμία άλλη κατεύθυνση τους Δικαστές για την ερμηνεία του όρου “αλλαγή φύλου”. Κατ’ αποτέλεσμα, οι Δικαστές αναζητούν το νόημα του όρου αυτού στην ιατρική επιστήμη και φυσικά στην σχετική ανάλυση για τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Γι’ αυτό στις αποφάσεις τους συχνά αναφέρουν ως νομική βάση και το άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος που ορίζει ότι καθένας έχει δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του και στην συμμετοχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας χωρίς να θίγει τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη.

Μέχρι πρόσφατα, η αντίληψη ήταν ότι “αλλαγή φύλου” σημαίνει χειρουργικές επεμβάσεις επαναπροσδιορισμού γεννητικών οργάνων (κολποπλαστική, φαλλοπλαστική, κλειτοριδοπλαστική κ.τ.λ.) και άλλων μερών του σώματος (αφαίρεση ή προσθετική στήθους) και ορμονική θεραπεία για την εμφάνιση δευτερογενών χαρακτηριστικών φύλου (τριχοφυία κ.τ.λ.), ενώ η συμβολή της ψυχιατρικής επιστήμης ήταν καθοριστική για να διαπιστώνεται ότι το άτομο παρουσιάζει “διαταραχή ταυτότητας φύλου” και ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ψυχοπαθολογίας που πιθανώς να του προκαλούν σύγχυση ως προς το φύλο του» (στο Σωτηρόπουλος Βασίλης, «Κριτική στο νομοσχέδιο για την ταυτότητα φύλου», E-Lawyer - ένα νομικό ιστολόγιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην ψηφιακή εποχή (προσωπικό ιστολόγιο), 6 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε από: http://elawyer.blogspot.gr/2017/05/blog-post.html).

Όμως, όπως συνεχίζει ο ίδιος, το 2016 και το 2017, ελληνικά δικαστήρια έλαβαν αμετάκλητες αποφάσεις για την αλλαγή του ονόματος διεμφυλικών ανθρώπων, χωρίς να προηγηθούν ιατρικές επεμβάσεις:

«Η αντίληψη αυτή των δικαστών στα Ειρηνοδικεία Αθηνών και Θεσσαλονίκης άλλαξε τα δύο τελευταία έτη. Με αποφάσεις τους το 2016 και το 2017, οι δικαστές ακολούθησαν έγγραφα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβουλίου της Ευρώπης με τα οποία αναφέρεται ότι η αλλαγή των στοιχείων ταυτότητας για λόγους νομικής αναγνώρισης ταυτότητας φύλου δεν πρέπει να έχει ως προϋπόθεση ιατρικές επεμβάσεις. Σε έγγραφο του Συμβουλίου της Ε.Ε. κρίθηκε μάλιστα ότι η υποχρεωτική στείρωση είναι αντίθετη και σε άρθρα περί ισότητας και απαγόρευσης διακρίσεων του Διεθνούς Συμφώνου των Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (ΔΣΑΠ) που έχει κυρώσει και η Ελλάδα. Έτσι στην πρώτη απόφαση αυτής της κατηγορίας αποφάσεων, την 418/2016 του Ειρηνοδικείου Αθηνών κρίθηκε ότι σύμφωνα με το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (σεβασμός ιδιωτικής ζωής), αλλά και τα άρθρα 2 και 26 ΔΣΑΠΔ δεν απαιτείται αφαίρεση γεννητικών οργάνων για να βεβαιωθεί η μεταβολή φύλου από θήλυ σε άρρεν. Ακολούθησαν κι άλλες αποφάσεις με πιο σημαντική την 1572/2016 του Ειρηνοδικείου Αθηνών που δίνει τον ορισμό της ταυτότητας φύλου και η οποία δέχεται ότι και η ορμονική θεραπεία αποτελεί υπερβολική προϋπόθεση. Το 2017 εκδόθηκαν και οι πρώτες αποφάσεις, με το ίδιο σκεπτικό, για την αντίστροφη πορεία: από άρρεν σε θήλυ, χωρίς αφαίρεση γεννητικών οργάνων. Οι αποφάσεις αυτές είναι τελεσίδικες και τα άτομα που αφορούν έχουν ολοκληρώσει την διαδικασία και έχουν λάβει νέες αστυνομικές ταυτότητες» (στο ίδιο).

[4] Όπως έχει επισημάνει σχετικά η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου:

«Η έλλειψη, δε, συγκεκριμένου νομοθετικού πλαισίου δεν επιτρέπει τη συναγωγή ασφαλών συμπερασμάτων ως προς το εάν και ποια ασφαλιστικά ταμεία καλύπτουν το κόστος τέτοιων επεμβάσεων. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι το ΙΚΑ έχει καλύψει περιπτώσεις επεμβάσεων επαναπροσδιορισμού φύλου, σε αντίθεση με το ασφαλιστικό ταμείο των ελευθέρων επαγγελματιών (ΟΑΕΕ), το οποίο έχει αρνηθεί να το πράξει. Πιο συγκεκριμένα, έχει καταγραφεί περίπτωση όπου η επέμβαση έγινε στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Πάτρας και καλύφθηκε, καθώς επίσης και περιπτώσεις διεμφυλικών ατόμων που καταγράφηκαν ως μεσόφυλοι ώστε να καλυφθούν ασφαλιστικά οι αναγκαίες ιατρικές πράξεις. Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί ότι σε μια άλλη περίπτωση ασφαλιστικής κάλυψης από το ΙΚΑ ιατρικών επεμβάσεων που πραγματοποιήθηκαν στην Ολλανδία, η κριτική που ασκήθηκε ήταν οξεία και οι αντιδράσεις από την κοινή γνώμη έντονες, δεδομένων των σοβαρών οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στην Χώρα μας τα ασφαλιστικά ταμεία» (στο Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Έκθεση «Διεμφυλικά άτομα και νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου», Σεπτέμβριος 2015, σ. 39. Ανακτήθηκε από:

http://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/diakriseis/EKTHESI_Nomiki%20anagnorisi%20taytotitas%20fylou.pdf).

[5] Council of Europe - Parliamentary Assembly, Resolution 2048 (2015) - Origin - Assembly debate on 22 April 2015 (15th Sitting) (see Doc. 13742, report of the Committee on Equality and Non-Discrimination, rapporteur: Ms Deborah Schembri). Text adopted by the Assembly on 22 April 2015 (15th Sitting). Ανακτήθηκε από:

http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-EN.asp?fileid=21736

[6] Προσβάσιμη σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng-press?i=003-5677681-7200217

[7] Συνήγορος του Πολίτη, Δελτίο τύπου Νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου με σεβασμό στα δικαιώματα των διεμφυλικών (τρανς) ατόμων ζητά ο Συνήγορος του Πολίτη, 7 Απριλίου 2017. Ανακτήθηκε από: https://www.synigoros.gr/resources/20170407-dt.pdf

[8] Στο ίδιο.

[9] Βλ. ενδεικτικά

American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders(DSM–5). Ανακτήθηκε από: https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm

(Συλλογικό), «Initial Clinical Guidelines for Co-Occurring Autism Spectrum Disorder and Gender Dysphoria or Incongruence in Adolescents», Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 24 Οκτωβρίου 2016.

Ανακτήθηκε από: http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15374416.2016.1228462

Mizock Lauren & Mougianis Effie, «Gender Diversity and Transgender Identity in Adolescents», American Psychological Association - Society for the Psychological Study of Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Issues (SPSLGBTI). Ανακτήθηκε από: http://www.apadivisions.org/division-44/resources/advocacy/transgender-adolescents.pdf